Τρίκαλα

I

Πόλη της δυτικής Θεσσαλίας, πρωτεύουσα του ομώνυμου νομού και της ομώνυμης επαρχίας. Χτισμένη στο κένρο της δυτικής λεκάνης της Θεσσαλίας, που ονομάζεται πεδιάδα των T., διαρρέεται από τον παραπόταμο του Πηνειού Ληθαίο, ο οποίος με τις δενδροφυτεμένες όχθες του προσδίδει ιδιαίτερη γραφικότητα στην πόλη. Εμπορικό και οικονομικό κέντρο του νομού και της δυτικής Θεσσαλίας γενικότερα και τρίτη, μετά τη Λάρισα και τον Βόλο, πόλη της Θεσσαλίας σε πληθυσμό, τα Τ. παρουσιάζουν αξιόλογη πληθυσμιακή ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια, η οποία οφείλεται κυρίως στη μετακίνηση πληθυσμού των ορεινών περιοχών προς την πρωτεύουσα.

Στο δήμο Τρικκαίων υπάγονται και οι οικισμοί Απόστολοι (υψόμ. 118 μ.), Καρυές (υψόμ. 108 μ.), Κηπάκι (υψόμ. 110 μ.), Λεπτοκαρυά (υψόμ. 110 μ.), Λογγάκιον (υψόμ. 98 μ.), Περδικορράχη (υψόμ. 120 μ.), Πυργετός (υψόμ. 106 μ.), Ριζαρειό (υψόμ. 102 μ.), Σωτήρα (υψόμ. 130 μ.) και Φλαμούλι (υψόμ. 110 μ.).

Ιστορία, μνημεία. Τα T., αρχαιότατη πόλη με την ονομασία Τρίκκη, που την όφειλε κατά την παράδοση στην ομώνυμη κόρη του μυθικού Ασωπού, γνώρισε αξιόλογη ακμή κατά τους αρχαίους χρόνους. Μια παράδοση θέλει την πόλη και πατρίδα του Ασκληπιού.

Στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο η πόλη διατηρεί την αρχαία της ονομασία Τρίκκη, που μέχρι σήμερα τη χρησιμοποιούν οι εκκλησιαστικές αρχές. Ο τύπος Τρίκαλα αναφέρεται πρώτη φορά από την Άννα Κομνηνή. Την αλλαγή του ονόματος της αρχαίας Τρίκκης σε Τρίκαλα τη μνημονεύει ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης: «Τρίκκης πόλεως θετταλικής, ην άρτι Τρίκαλα φαμέν καλουμένην». Στα μεσαιωνικά χρόνια τα T., όπως και όλη η υπόλοιπη Θεσσαλία, υποφέρουν από τους διάφορους επιδρομείς: στην αρχή οι Γότθοι, μετά οι Σλάβοι, οι Βούλγαροι, οι Νορμανδοί, οι Φράγκοι και στα τελευταία βυζαντινά χρόνια οι Καταλανοί, οι Βλάχοι, οι Σέρβοι και οι Αλβανοί ταλαιπωρούν την πόλη. Η εξαιρετική θέση των Τ. στο σημείο, στο οποίο συγκεντρώνονται οι δρόμοι που κατεβαίνουν από την Ήπειρο και τη Δυτική Μακεδονία στην εύφορη θεσσαλική πεδιάδα, έχει ως φυσικό επακόλουθο να γίνει η πόλη κέντρο εμπορικής κίνησης, αλλά ταυτόχρονα και στόχος των διαφόρων επιδρομέων. Στα παλαιοχριστιανικά χρόνια φαίνεται πως τα Τ. ακμάζουν. Τα υπολλείμματα μιας πολυτελούς βασιλικής που βρέθηκε στον λόφο του Προφήτη Ηλία, στη βόρεια πλευρά του κάστρου, τα διάφορα τυχαία ευρήματα –κυρίως κομμάτια αγγείων και νομίσματα– καθώς και το όνομα του επισκόπου Τρίκκης Ηλιόδωρου, του γνωστού συγγραφέα των Αιθιοπικών, είναι οπωσδήποτε μάρτυρες μιας ακμής.

Τον 6o αι. ο Ιουστινιανός ανακαινίζει τα τείχη του κάστρου. Τον 9o αι. ο επίσκοπος Τρίκκης Κωνσταντίνος μετέχει στη Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης του 879. Τον επόμενο αιώνα επίσκοπος στα Τ. είναι ο Οικουμένιος, που συντάσσει υπομνήματα στις Πράξεις, στις Επιστολές του Παύλου και στις καθολικές Επιστολές. Στα χρόνια του Βασιλείου B’ του Βουλγαροκτόνου η πόλη ταλαιπωρείται από τους πολέμους και το 1081 την καταλαμβάνουν ο Νορμανδοί. Το 1204 αποτελεί τμήμα του φραγκικού κράτους του Βονιφάτιου, αλλά γρήγορο υπάγεται στο δεσποτάτο της Ηπείρου. Στα τέλη του 13ου αι. και τον 14o αι. τα Τ. συχνά αλλάζουν κυρίαρχο. Στα μέσα του 14ου αι. γίνονται κύριοι της πόλης οι Σέρβοι και στις αρχές του 15ου αι. την καταλαμβάνουν οι Τούρκοι.

Τα T., όπως κατά κανόνα οι περισσότερες πόλεις, που παρουσιάζουν συνεχή ζωή από την προϊστορική εποχή έως τις μέρες μας, δεν έχουν πολλά αρχαιολογικά μνημεία ορατά και άφθαρτα από τον χρόνο και τις καταστροφές των ανθρώπων. Το πλήθος των υπολειμμάτων της ζωής βρίσκεται κάτω από τη σημερινή πόλη και μόνο με ανασκαφές θα έρθει στο φως ό,τι απέμεινε.

Από τη μεσαιωνική περίοδο, εκτός από τα νομίσματα και τα όστρακα, που καλύπτουν με χαρακτηριστικά δείγματα όλες σχεδόν τις φάσεις της ιστορίας της πόλης, σήμερα υπάρχει το κάστρο και τα ερείπια της παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Το μεσαιωνικό φρούριο, που αντικατέστησε την αρχαία ακρόπολη και ανακαινίστηκε από τον Ιουστινιανό, δέχτηκε κατά καιρούς επισκευές και στα μεταβυζαντινά χρόνια οι Τούρκοι τού έκαναν μερικές προσθήκες στις επάλξεις και στους πύργους για να τοποθετήσουν πυροβόλα. Από την παλαιοχριστιανική βασιλική σώζεται μόνο ο νάρθηκας, που διατηρεί το ωραίο ψηφιδωτό δάπεδο, λίγα ίχνη από την ορθομαρμάρωση και την κτιτορική επιγραφή. Τελευταία, κατά τις ανασκαφές του αρχαίου Ασκληπιείου Τρίκκης, βρέθηκε στα πάνω στρώματα ένας βυζαντινός κεραμικός κλίβανος, που έδωσε μια πλούσια σειρά από βυζαντινά αγγεία του 14ου αι. Τα άλλα βυζαντινά μνημεία των T., όπως ο καθεδρικός ναός του Aγίου Στεφάνου, η εκκλησία του Αρχάγγελου Μιχαήλ μέσα στο φρούριο κ.ά., σήμερα εξαφανίστηκαν. Αντίθετα, τα μνημεία που σώζονται από τη μεταβυζαντινή εποχή είναι πολλά. Κάτω από το βυζαντινό φρούριο, στο Βαρούσι, δηλαδή τη χριστιανική συνοικία κατά την τουρκοκρατία, υπάρχει πλήθος από τρίκλιτες και μονόκλιτες ξυλόστεγες μεταβυζαντινές βασιλικές. Αυτές έχουν ενδιαφέροντα ξυλόγλυπτα τέμπλα, ωραία λιθανάγλυφα και συχνά χαρακτηριστικές τοιχογραφίες. Από την ίδια εποχή –τουρκοκρατία– ένα εντυπωσιακό και πολύ ενδιαφέρον από αρχιτεκτονική άποψη κτίριο είναι το Κουρσούμ-τζαμί, έργο του Σινάν, διάσημου ελληνικής καταγωγής αρχιτέκτονα.

Σε γενικές γραμμές και τα Τ. και η περιοχή τους ακολουθούν κατά την τουρκοκρατία και έως την απελευθέρωσή τους (1881) την ιστορική πορεία της Θεσσαλίας.

Τέλος πρέπει να προσθέσουμε ότι στην περιφέρεια των Τ. διατηρούνται πολλά βυζαντινά μνημεία και ένα μεγάλο πλήθος από μεταβυζαντινές εκκλησίες και πλούσια μοναστηριακά σύνολα. Εκτός από το λαμπρό σύνολο των Μετεώρων, την Πόρτα - Παναγιά και τη Μητρόπολη της Καλαμπάκας, άλλα βυζαντινά μνημεία είναι η εκκλησία των Ταξιαρχών στο Κριτσίνι, η βασιλική στο Παλαιογαρδίκι, ο σταυρεπίστεγος ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου στο Αχλαδοχώρι, το φρούριο, στον Παλαιόπυργο, οι εκκλησίες στον Ζάρκο, το φρούριο στον Γριζάνο κλπ. Από το πλήθος των μεταβυζαντινών μνημείων, εκτός από τις εκκλησίες που υπάρχουν σε όλα σχεδόν τα χωριά, πολύ σημαντικά είναι το μοναστήρι του Δουσίκου, η μονή Βυτουμά, η μονή στους Σταγιάδες, η μονή Aγίων Θεοδώρων κλπ.

Μερική άποψη της πόλης των Τρικάλων.

Το Κουρσούμ τζαμί στα Τρίκαλα, έργο του ελληνικής καταγωγής αρχιτέκτονα Σινάν.

Τα Τρίκαλα, τρίτη σε πληθυσμό πόλη της Θεσσαλίας, με σημαντική πληθυσμιακή ανάπτυξη κατά την τελευταία εικοσαετία, διατηρεί αξιόλογα μνημεία του ιστορικού παρελθόντος της και σώζει πολλές γραφικότητες. Το κάστρο.

II

Πεδινός οικισμός (υψόμ. 10 μ.) του νομού Ημαθίας. Βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα του νομού, κοντά στην Αλεξάνδρεια. Είναι έδρα του ομώνυμου δήμου (26 τ. χλμ.).